Założeniem konferencji było stworzenie przestrzeni, w której mogłyby obok siebie pojawić się różne badawcze ujęcia melancholii, rozmaite interpretacje tego fenomenu, ale także różne spojrzenia badawcze, które z pojęcia melancholii czynią narzędzie interpretacyjne. Takie zamierzenie miało na celu z jednej strony zbudowanie obrazu współczesnych badań nad tym zagadnieniem i odpowiedzenie sobie na pytanie, czy melancholia jest dziś popularnym tematem badań, a z drugiej strony – skoro zainteresowanie konferencją okazało się ogromne – organizatorzy chcieli, by te rozmaite perspektywy mogły się ze sobą skonfrontować, naświetlić się wzajemnie, wejść ze sobą w dialog.

W czasie tych trzech intensywnych dni dało się zauważyć 5 głównych tendencji. Pierwsza ujawniła się już na samym początku – pierwszy dzień konferencji upłynął pod znakiem psychoanalizy. Zygmunt Freud – jak wiadomo – napisał esej zestawiający melancholię z żałobą, co jest dość zaskakującym zabiegiem w kontekście wielowiekowej tradycji, ale zarazem tekst Freuda funduje dominujące rozumienie melancholii w XX wieku. Prof. dr hab. Paweł Dybel bardzo szczegółowo relacjonował koncepcję Freuda. Ale z wielu referatów wynikało, że do szerokiej świadomości humanistów w XX i XXI wieku przedostała się nie do końca kanoniczna wykładnia Freudowskiej melancholii. Wykładnia ta głosi, że melancholia związana jest z taką utratą, z którą nie sposób sobie poradzić (melancholia byłaby zatem źle przeżytą żałobą, co nie w pełni odpowiada intencji Freuda). Na przykład dr hab. Urszula Chowaniec, prof. KAAFM w swoich badaniach nad literaturą kobiet korzystała z takiego rozumienia melancholii. Pojęcie to okazuje się instruktywne w interpretacjach motywu relacji córek ze swymi matkami we współczesnej literaturze.

Wystąpienie prof. Chowaniec należało do drugiego nurtu, w ramach którego prezentowano szeroko pojęte teksty kultury i interpretowano je w ten sposób, że przestawiają one (artykułują, opisują) melancholię, albo powstają pod wpływem melancholii. Takich referatów była znacząca liczba – duża część dotyczyła literatury (bardzo różnej: od Flauberta do Leo Lipskiego, od Strindberga po Stasiuka), ale pojawiły się również dwa referaty dotyczące malarstwa, jeden filmu i jeden, niezwykle ciekawy, który dotyczył muzyki. To był referat mgr Karoliny Kolinek-Siechowicz przedstawiający ostatni utwór Orlada di LassoŁzy św. Piotra.

Kolejna kategoria referatów – najliczniej reprezentowana – dotyczyła zagadnień filozoficznych. Należałoby tu przede wszystkim wspomnieć o dr. hab. Antonim Szwedzie, prof. UP, który bardzo wnikliwie przedstawiał sylwetkę i filozofię Sorena Kierkegaarda, melancholikapar excellence, ale uwagę poświęcano także Arystotelesowi, Spinozie, Nietzschemu, Heideggerowi, Elzenbergowi. Referat dr. Łukasza Kołoczka wskazywał, że można odróżnić dwie figury melancholicznej egzystencji: jedna, wypromowana przez Freuda, oparta na utracie i braku, druga zaś wypływająca z nadmiaru, byłaby bliska nudzie. W obu rodzajach melancholii – jeśli traktuje się je jako typ egzystencji człowieka – można zauważyć podobny schemat przeżywania czasu, którego sednem jest dezaktywacji przyszłości.

Czwartą tendencją – choć była ona reprezentowana przez pojedyncze referaty – były badania socjologiczne. Jeden z referatów (dr Agata Krasowska) dotyczył melancholii jako stanu towarzyszącemu wypaleniu zawodowemu wśród prekariuszy – referat oparty był na wywiadach prowadzonych wśród tej grupy społecznej. Referat Magdaleny Stefańskiej – oparty wprawdzie o teksty literackie, a więc mieszczący się w drugiej grupie – tematyzował tzw. „zwrot chłopski” i mówił o melancholii za utraconą wsią. Pojawiła się też próba omówienia operacji plastycznych w kontekście melancholii.

W końcu piątym, ale bardzo ważnym nurtem naszej konferencji były zagadnienia związane z polityką i melancholią ujmowaną już nie jako stan indywidualny, ale jako kategoria nadająca się do opisu współczesnej kondycji. Tę linię referatów rozpoczął mgr Filip Brzeźniak, relacjonując współczesne debaty w łonie lewicy na temat porażek, jakie ta formacja ponosiła w swojej historii. Ale w tym nurcie wypowiadali się także nasi goście: prof. dr hab. Michał Paweł Markowski, prof. dr hab. Agata Bielik-Robson i prof. dr hab. Andrzej Leder. Wystąpienia tych dwóch ostatnich prelegentów wywołały bardzo ożywioną dyskusję.

Ta konferencja unaoczniła fakt znany badaczom melancholii, niezbyt jednak przebijający się do powszechnej opinii humanistów, a mianowicie, że melancholia jest wprawdzie bolesnym stanem, czasem prowadzącym aż do depresji, ale zarazem jest nastrojem niezwykle płodnym – jeśli więc poszukuje się melancholików wśród naukowców i artystów, to odnajduje się ich całe rzesze. Można byłoby zatem powiedzieć, że w czasie tej konferencji odkryliśmy kontynent melancholii, albo – idąc za formułą stworzoną przez Hannę Nasielską, która wraz z Dorotą Bentke wzięła na swoje barki organizację tej konferencji – rozpoznaliśmy „kolektyw melancholików”.

Autor: dr Łukasz Kołoczek

Interdyscyplinarna Konferencja Fuga melancholii. Philosophy & Beyond

Kraków, 24–26 listopada 2022

Organizatorzy:

Katedra Filozofii Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie
UEK Odpowiedzialny
Instytut Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN w Krakowie
Szkoła Doktorska Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN w Krakowie

Komitet organizacyjny:

prof. dr hab. Katarzyna Gurczyńska-Sady
prof. Mélissa Fox-Muraton
dr hab. Piotr Augustyniak, prof. UEK
dr Łukasz Kołoczek
Hanna Nasielska
Dorota Bentke
Bartłomiej Kossakowski-Kisiel
Tomasz Ryrych

Identyfikacja wizualna: Lidia Krawczyk